O upadku przemysłu i miast w polsce

„O upadku przemysłu i miast w Polsce” jest jedną z najbardziej znanych krytyk polskiego życia gospodarczego, społecznego i politycznego. Surowiecki, czołowy myśliciel okresu zaborów, stworzył wszechstronny obraz wielowiekowych błędów i zaniedbań, za sprawą których Rzeczpospolita zamiast owocnie się rozwijać i odgrywać wiodącą rolę w cywilizacyjnym wyścigu krajów i narodów europejskich, pogrążała się w kryzysie, prowadzącym do jej upadku. Jako jeden z pierwszych spośród polskich autorów inspirował się liberalnymi koncepcjami Adama Smitha, ale adoptował je do rodzimych realiów, dopuszczając znacznie większą rolę państwa w gospodarce, choć w ściśle określonych ramach. Chciał modernizować Polskę poprzez rozwój przemysłu - może śmiało uchodzić za jednego z patronów również dziś prowadzonych dyskusji na ten temat. W tomie wydanym w serii Biblioteka Klasyki Polskiej Myśli Politycznej znalazły się także prace Surowieckiego ukazujące go jako badacza dziejów Słowiańszczyzny - uchodził w XIX wieku za ich prekursora i czołowy autorytet w tej dziedzinie. Historyczne analizy pomagały mu mierzyć się z politycznymi i społecznymi dylematami burzliwej epoki, w której przyszło mu żyć: w dobie rozbiorów Polski oraz prób jej ratowania i wskrzeszania (Księstwo Warszawskie), w czasach, gdy idee rewolucji francuskiej i Oświecenia - m.in. za sprawą sukcesów Napoleona Bonaparte - zmieniały oblicze Europy, ale też w okresie, gdy wykształcił się porządek europejski oparty o supremację potęg odgrywających kluczową rolę na kongresie wiedeńskim. To niezwykle interesujące tło stanowi dodatkowy walor twórczości Surowieckiego - autora czasów wielkiej zmiany, którego rozważania pozwalają współczesnemu czytelnikowi lepiej zrozumieć jej istotę.

"Twórczość tego uczonego cechuje wielowątkowość znamionująca czasy przełomu intelektualnego. Z jednej strony podejmował oświeceniową problematykę rozwoju społeczno-gospodarczego i czynników na ów rozwój wpływających, z drugiej zaś sięgając po tematy wychowania narodowego czy wczesnych dziejów Słowian, opracowywał je w sposób odznaczający się preromantycznym sentymentalizmem. W dziele O upadku przemysłu i miast w Polszcze sięgnął - jako jeden z pierwszych w polskiej literaturze naukowej świadomie - po dorobek liberalizmu ekonomicznego Adama Smitha i Jeana-Baptiste’a Saya, jednakże zbudował na jego podstawie koncepcję rozwoju pobudzonego przez rząd i bazującego na przemyśle. Podjął też w tej pracy reprezentatywne dla dyskursu Oświecenia kwestie zagrożenia korupcją, luksusu czy występowania cnót w rozwiniętym gospodarczo społeczeństwie.
W pismach pedagogicznych Surowiecki rozwinął natomiast koncepcję wychowania narodowego, nawiązując - jak się zdaje - do filozofii Jana Jakuba Rousseau, a przede wszystkim Johanna Gottfrieda Herdera. Właśnie w tych pismach występuje jedno z najwcześniejszych w polskiej myśli odwołań do Herderowskiej, językowej koncepcji narodu. Z kolei pisząc o charakterze narodowym Polaków, polski uczony sformułował zasadniczo optymistyczną wizję narodu polskiego, którego właściwy charakter - bliski cechom innych narodów słowiańskich - miał zostać wypaczony przez oddziaływanie przejętego z Europy Zachodniej feudalizmu. Surowiecki sugerował, że gdy wpływy feudalizmu przeminą, w charakterze Polaków odrodzą się jednak te piękne wartości, które były w nim u zarania dziejów narodu. Skoro tak - ten historyk i ekonomista przekonywał, budując coś na kształt idei ograniczonej inżynierii społecznej, że zadaniem prawodawcy miało być przyjęcie właściwych środków, aby wartości te wydobyć. Podbudową poglądu Surowieckiego była dość rozpowszechniona w XVIII wieku mechanistyczna wizja społeczeństwa, które postrzegał on jako skomplikowaną maszynę wymagającą poruszenia ze strony władzy. Takie ujęcie społeczeństwa zmuszało uczonego do odejścia od sformułowanej przez Adama Smitha idei ograniczonego rządu.
Zajmując się wczesną historią Słowian, zwłaszcza w rozprawie Śledzenie początku Narodów Słowiańskich, Surowiecki stworzył wyidealizowany obraz ich życia i obyczajów w okresie poprzedzającym przyjęcie chrześcijaństwa. Ukazał bowiem ludy słowiańskie jako z natury pokojowe, nieskłonne do ekspansji militarnej, dotrzymujące słowa, pracowite, gospodarne i rozwijające rolnictwo i handel. Jednocześnie słowianofilstwo Surowieckiego nie akcentuje prorosyjskiego elementu, obecnego w ówczesnych pismach Czartoryskiego, J. K. Szaniawskiego, Chodakowskiego czy Staszica, którzy w cesarstwie rządzonym przez Aleksandra I widzieli siłę zdolną zjednoczyć Słowian. Zresztą idea politycznej unii Słowiańszczyzny nie jest u Surowieckiego nazbyt podkreślona, choć badacz przypisywał wszystkim plemionom słowiańskim ten sam pierwotny ustrój - gminowładztwo. Tym, co wybija się na plan pierwszy w przedstawionej przez uczonego charakterystyce Słowian, jest nacisk na ich gospodarcze i kulturowe umiejętności i osiągnięcia . Poza swoją warstwą erudycyjną rozważania Surowieckiego mają jeszcze jeden wymiar dotyczący bardziej przyszłości niż historii: ukazując piękną przeszłość, dają jednocześnie narodom słowiańskim drogowskaz, do jakiej pozycji mogłyby dojść dzięki wykorzystaniu przypisanych im przez uczonego przymiotów już w warunkach nowoczesnych, opartych na przemyśle stosunków gospodarczych. Koncentracja na cechach społeczeństw, które służą społeczno-ekonomicznemu rozwojowi, jest zatem lejtmotywem przewijającym się przez całą twórczość autora O upadku przemysłu i miast w Polszcze".
(Fragment wstępu dr. Piotra Szymańca)