Świat się w mych oczach dwukrotnie zawalił - Wspomnienia dyplomaty

Jan Stanisław Łoś (1890-1974) pochodził z rodziny ziemiańskiej, urodził się we wsi Czyszki k. Sambora jako syn Mariana Jana Andrzeja i Heleny Kunegundy z Kotarskich. W 1908 r. ukończył szkołę średnią w Zakładzie Naukowo-Wychowawczym O.O. Jezuitów w Chyrowie, gdzie uzyskał maturę z wyróżnieniem. W 1908 r. podjął studia na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Wiedeńskiego, gdzie w 1913 r. uzyskał doktorat praw. W czasie I wojny światowej w 1915 r. został powołany do armii austriackiej i służył w C.K. Generalnego Gubernatorstwa. W 1916 r. St. Łoś przydzielony został do Komendantury Okręgu w Olkuszu, a następnie do Zarządu Cywilnego Generalnego Gubernatorstwa w Lublinie na stanowisko sekretarza Zarządu. Brał czynny udział w tworzeniu polskiej administracji na ziemiach Królestwa Polskiego. Podczas tych prac poznał Józefa Piłsudskiego. W latach 1918-1931 pracował w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W 1920 r. uczestniczył w Bitwie Warszawskiej. W MSZ był naczelnikiem Wydziału Północnego, a następnie Wydziału Ustrojów Międzynarodowych. Zajmował się międzynarodowymi aspektami mniejszości ukraińskiej w Polsce. Występował na forum Ligi Narodów, a także w połowie lat dwudziestych podjął się mediacji w sprawie przyspieszenia uznania autokefalii Polskiej Cerkwi Prawosławnej przez Patriarchat w Konstantynopolu. W latach 1926-1929 pracował w Londynie jako radca prawny polskiego poselstwa. W 1931 r. odszedł ze służby dyplomatycznej i osiadł w Niemcach (pow. lubartowski), gdzie oddał się pracy pisarskiej, w której włączył się w nurt porozumienia polsko-ukraińskiego. Od 1932 r. współpracował z „Biuletynem Polsko-Ukraińskim”, a w drugiej połowie lata trzydziestych publikował w organie prasowym wileńskich konserwatystów „Buncie Młodych” i „Polityce”. Publikował także na łamach innych konserwatywnych czasopism m.in. „Dniu Polskim”, „Naszej Przyszłości”, „Przeglądzie Współczesnym”, a także pismach ukraińskich np. „Nowej Zorii” i „Mecie”. Podjął liczne poufne działania na rzecz normalizacji stosunków polsko –ukraińskich, a także prowadził ożywioną korespondencję w czołowymi politykami i publicystami ukraińskiego życia narodowego. Prowadził misje dyplomatyczne w imieniu polskiego rządu, m.in. w 1938-1939 z powodzeniem prowadził rozmowy dotyczące ustalenia warunków powrotu do kraju z przymusowej emigracji premiera Wincentego Witosa. St. Łoś prowadził także działalność społeczną i tak w latach 1933-1939 był członkiem Rady Lubelskiej Izby Rolnictwa, a w latach 1931-1936 sekretarzem Zarządu Polskich Kawalerów Maltańskich. W czasie II wojny światowej przebywał w majątku Niemce i brał czynny udział w obronie mieszkańców przed hitlerowskimi represjami. Po wejściu na Lubelszczyznę Armii Czerwonej 18 października 1944 r. przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa został aresztowany i uwięziony na zamku w Lublinie. 7 maja 1945 r. St. Łoś opuścił więzienie i rozpoczął pracę na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Uczestniczył w pracach rad naukowych Ministerstwa Ziem Odzyskanych, Ministerstwa Rolnictwa oraz Ministerstwa Odbudowy. W 1957 r. został docentem, a w 1959 r. profesorem nadzwyczajnym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W latach 1957-1959 był dziekanem Wydziału Nauk Humanistycznych KUL. W 1961 r. odszedł na emeryturę, ale do końca życia zajmował się pracą naukową. Do głównych prac St. Łosia można zaliczyć: Polityka Wielkiej Brytanii, (pod pseudonimem Andrzej Januszowski) w: „Przegląd Współczesny” nr 78, 79, 80 z 1928/1929; Sytuacja międzynarodowa a Ukraińcy Haliccy, w: „Nasza Przyszłość” tom XXX; O konstruktywną politykę na Rusi Czerwonej, Warszawa 1932; Problem polsko-ukraiński w ziemi czerwińskiej (współautorzy: A. Bocheński i W. Bączkowski) Warszawa 1938; Hellada na przełomie Warszawa 1938; Sprawa agrarna w Rzymie II-go i I- wieku przed Chrystusem, Lublin 1946; Warunki bytowania ludności polskiej na Ziemiach Odzyskanych, Lublin 1946; Sylwetki rzymskie Warszawa 1958; Rzym na rozdrożu. Studium monograficzne o Katonie Starszym Warszawa 1960 i Świat historyków starożytnych, Kraków 1968. Patrz szerzej: biogram Anny i Marka Łoś ze zbiorów archiwalnych rodziny Łosiów; R. Bender, Profesor Stanisław Łoś, „Więź” nr 4 1974; P. Gach Łoś Stanisław Jan, w: Słownik biograficzny miasta Lublina, Lublin 1996, t. 2; A. Łoś Styl życia ziemiaństwa polskiego po drugiej wojnie światowej, Lublin 2008; M. Trojanowska, Materiały do tzw. Kwestii ukraińskiej w Drugiej Rzeczypospolitej w spuściźnie Jana Stanisława Łosia, w: „Biuletyn Ukrainoznawczy” Przemyśl 1999, z. 5; E. Zwolski, Sp. Prof. dr Jan Stanisław Łoś, w: „Biuletyn Informacyjny KUL” Lublin 1975, nr 1(7).
[biogram ze wstępu do wyboru pism „Sprawa ukraińska we wspomnieniach, korespondencji i publicystyce Jana Stanisława Łosia, wydanego w 2012 r. w Krakowie nakładem Ośrodka Myśli Politycznej, pod redakcją Macieja Marszała i Sylwii Wójtowicz]